(TUAG)- Thế giới đang đứng trước thời khắc bước ngoặt của lịch sử trong giai đoạn định hình lại trật tự toàn cầu dưới tác động của các chuyển dịch địa - chính trị, địa - chiến lược, địa - kinh tế sau cuộc xung đột Nga - U-crai-na, Israel - Hamas và những tiến bộ nhanh chóng của khoa học - công nghệ, tạo ra nhiều thay đổi to lớn, đặt Việt Nam trước những cơ hội và thách thức lớn đan xen, phức tạp, thậm chí khó nhận diện. Điều này đòi hỏi Việt Nam cần điều chỉnh căn bản tư duy và hành động để có cách tiếp cận thích ứng.


Hòa bình, hợp tác và phát triển vẫn là xu thế lớn, khát vọng chung của toàn nhân loại, nhưng sẽ đứng trước nhiều trở ngại, khó khăn. Quá trình toàn cầu hóa đang đứng trước nhiều khó khăn; sản xuất, tiêu dùng toàn cầu (do các công ty xuyên quốc gia thúc đẩy) vẫn tiếp tục được thúc đẩy, nhưng tốc độ có thể sẽ chậm lại do sự đứt gãy và điều chỉnh các chuỗi cung ứng, xu hướng tăng cường tự chủ chiến lược của các nước, sự phân tách giữa Mỹ và Trung Quốc, giữa Mỹ/phương Tây với Nga. Quá trình thể chế hóa các mối quan hệ toàn cầu do các quốc gia đàm phán, dỡ bỏ rào cản, thuận lợi hóa các mục tiêu riêng lẻ của từng nhóm lợi ích,... cũng sẽ chậm lại, thậm chí dừng hẳn trong nhiều lĩnh vực do mâu thuẫn lợi ích giữa các nước lớn. Khu vực hóa tiếp tục phát triển; các mô hình, hình thức liên kết tiểu đa phương ngày càng nở rộ.

Xu hướng dân chủ hóa quan hệ quốc tế tiếp tục diễn ra với vai trò ngày càng lớn của các nước vừa và nhỏ, các tổ chức đa phương, thông tin đại chúng và công luận; cùng với đó là xu hướng đề cao pháp quyền, luật pháp quốc tế, chủ nghĩa đại nghị và vai trò của nghị viện trong nền chính trị, ngoại giao toàn cầu. Tuy nhiên, tăng chi tiêu cho quốc phòng, thậm chí chạy đua vũ trang có xu hướng gia tăng. Chủ nghĩa dân tộc cực đoan, chính trị cường quyền và các hành động đơn phương sẽ vẫn tồn tại.

Các chủ thể phi nhà nước đóng vai trò ngày càng lớn hơn trong quan hệ quốc tế cũng như quá trình toàn cầu hóa, nổi lên là vai trò của các tập đoàn công nghệ xuyên quốc gia với năng lực vượt trội về vốn, công nghệ, hạ tầng xã hội, vừa đóng vai trò động lực cho quá trình chuyển đổi số, vừa đặt ra các thách thức không nhỏ về chủ quyền dữ liệu và an ninh thông tin của nhiều quốc gia.

Kinh tế thế giới bước vào giai đoạn phát triển mới, với sự biến đổi mạnh mẽ cả về tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất dưới tác động đột phá từ các thành tựu công nghệ của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và đại dịch COVID-19. Những thay đổi của lực lượng sản xuất sẽ tác động mạnh mẽ tới quan hệ sản xuất, thúc đẩy sự dịch chuyển của quan hệ kinh tế thế giới; đồng thời, công nghệ số sẽ làm thay đổi căn bản cơ cấu kinh tế, phương thức sản xuất,... tạo ra những phương tiện và phương thức mới về các khía cạnh của lợi ích quốc gia, bao gồm quốc phòng - an ninh, vị thế, ảnh hưởng quốc tế...



Một là, sự biến đổi sâu sắc, mạnh mẽ của nền sản xuất vật chất. Nếu như trước kia, cấu trúc của nền kinh tế bao gồm ba lĩnh vực chủ yếu là công nghiệp, nông nghiệp và dịch vụ, thì hiện nay xuất hiện những điều kiện của nền sản xuất kinh tế mới, được dự báo sẽ tiếp tục tồn tại và phát triển trong thời gian tới. Nổi lên trong số đó là kinh tế số. Nhân tố mới này không những được vận dụng trong cả ba lĩnh vực sản xuất truyền thống, mà còn trở thành một nền kinh tế chiếm vị trí ngày càng lớn trong tổng sản phẩm nội địa (GDP) của từng quốc gia và toàn cầu.

Hai là, sự biến đổi về công cụ sản xuất. Trong suốt thế kỷ XVIII và XIX, cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ nhất bùng nổ dẫn đến việc hệ thống máy móc từng bước thay thế cho lao động tay chân của con người. Đến thế kỷ XX, máy móc dần hỗ trợ và tiến tới thay thế cho bộ óc của con người. Bước sang thế kỷ XXI, máy móc đã vươn lên tầm cao mới với việc người máy (rô-bốt) và công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) thay thế trí tuệ của con người ở một chừng mực nào đó và được dự báo trong tương lai sẽ đưa đến những biến đổi sâu sắc về kết cấu giai cấp, cơ cấu nghề nghiệp tại các nước, sự chuyển đổi của toàn bộ hệ thống sản xuất, quản lý và quản trị trên phạm vi toàn cầu...

Ba là, sự biến đổi mạnh mẽ phương thức trao đổi thương mại điện tử từ trực tiếp sang gián tiếp chiếm vị trí ngày càng lớn. Trong suốt chiều dài lịch sử phát triển của xã hội loài người, đồng tiền kim loại và tiền giấy chiếm vị trí độc tôn; tuy nhiên, hiện nay đã xuất hiện và ngày càng phổ biến đồng tiền ảo, tiền kỹ thuật số (loại tiền phi truyền thống) và được dự báo có thể thay thế đồng tiền truyền thống trong tương lai. Bên cạnh đó, phương thức trao đổi trong phạm vi từng quốc gia, từng khu vực đã lan tỏa ra toàn cầu, nhưng đang có xu hướng chững lại, chia cắt và phân tách. Nền kinh tế toàn cầu xuất hiện những nguy cơ với việc các yếu tố mới phát sinh trong khi những đặc điểm định hình cũ vẫn tồn tại; hai trạng thái này cạnh tranh, đan xen lẫn nhau.

Bốn là, xu hướng các nước gia tăng tự chủ chiến lược kinh tế, thúc đẩy dịch chuyển và đa dạng hóa các chuỗi cung ứng theo hướng giảm bớt sự phụ thuộc vào một vài thị trường, làm gia tăng xu hướng phân tách và phân mảnh trong cấu trúc kinh tế thế giới. Chuyển đổi số, chuyển đổi xanh... và các liên kết kinh tế mới ngày càng được chú trọng, được dự đoán sẽ là xu thế chủ đạo, quyết định năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững của các quốc gia trong 15 năm tới.

Đời sống chính trị - xã hội quốc tế, nhất là cạnh tranh chiến lược giữa các cường quốc, diễn ra ngày càng gay gắt, quyết liệt, toàn diện với sự thay đổi mạnh mẽ trong tương quan so sánh lực lượng dẫn đến nguy cơ đụng độ ngày càng gia tăng đáng kể. Trong 15 năm tới, Mỹ có thể vẫn chiếm ưu thế về sức mạnh tổng hợp quốc gia, nhưng khoảng cách giữa Mỹ và Trung Quốc ngày càng nhanh chóng thu hẹp. Khoảng cách sức mạnh tổng hợp quốc gia giữa hai nước đứng đầu là Mỹ, Trung Quốc và nhóm các cường quốc còn lại, như Nga, Nhật Bản, Liên minh châu Âu (EU),... sẽ ngày càng lớn. Cạnh tranh chiến lược nước lớn, nhất là giữa Mỹ và Trung Quốc, Mỹ/phương Tây với Nga, sẽ gay gắt hơn, nhất là sau cuộc xung đột Nga - U-crai-na.

Quá trình phân tách, cạnh tranh chiến lược sẽ tiếp tục diễn ra mạnh mẽ. Nếu như trước đây, mặt cạnh tranh chủ yếu diễn ra trên khía cạnh hệ tư tưởng, an ninh, quân sự,... thì hiện nay, cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn diễn ra với tính chất ngày càng phức tạp, tinh vi; đa dạng về lĩnh vực (kinh tế, công nghệ, vận tải...) và phạm vi địa lý, quy mô ngày càng mở rộng sang khu vực Bắc Cực, Nam Cực, đại dương, vũ trụ... Xu hướng này sẽ tiếp diễn và chi phối đời sống quan hệ quốc tế ít nhất trong vài thập niên tới; các nước vừa và nhỏ sẽ chịu sức ép “chọn bên” lớn hơn. Trong bối cảnh đó, một số tổ chức quốc tế được cho là sẽ suy giảm vai trò, thậm chí bị giải thể; một số tổ chức quốc tế sẽ tái cấu trúc về thành phần, tập hợp lực lượng, luật chơi; một số tổ chức quốc tế phù hợp với quy luật vận động sẽ ngày càng phát triển.

Các vấn đề an ninh truyền thống và an ninh phi truyền thống tiếp tục diễn biến phức tạp, tác động nhiều mặt đến an ninh và phát triển của các quốc gia. Việc giải quyết các “điểm nóng” an ninh truyền thống sẽ khó có nhiều tiến triển, trong khi các thách thức an ninh phi truyền thống ngày càng nổi lên gay gắt. Trong 15 năm tới, nguy cơ về xung đột vũ trang, an ninh hạt nhân, những biểu hiện của chính trị cường quyền có thể sẽ tiếp tục diễn ra phức tạp, tinh vi hơn, thách thức vai trò của Liên hợp quốc và độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ của các nước vừa và nhỏ. Những vấn đề toàn cầu, như bảo vệ hòa bình, an ninh con người, thiên tai, dịch bệnh, an ninh xã hội, nhất là an ninh mạng, biến đổi khí hậu, nước biển dâng cao, ô nhiễm môi trường... có thể nổi lên gay gắt hơn, cả về tính chất, quy mô, mức độ tác động và không loại trừ khả năng xuất hiện khủng hoảng tương tự đại dịch COVID-19. Việc đối phó với các thách thức an ninh phi truyền thống trở thành nhiệm vụ chủ đạo và thường trực đối với nhiều quốc gia. Các nước đang phát triển và các nhóm dễ bị tổn thương không có đủ năng lực, nguồn lực và khả năng chống chịu sẽ là những đối tượng chịu nhiều tác động tiêu cực nhất từ các thách thức này. Mặt khác, với tính chất ít nhạy cảm hơn so với các vấn đề an ninh truyền thống, đây là lĩnh vực dễ huy động nỗ lực chung, là cơ hội để các nước thúc đẩy mặt hợp tác, kể cả giữa các quốc gia còn mâu thuẫn, tranh chấp trong các vấn đề an ninh truyền thống.

Khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tiếp tục trở thành tâm điểm hội tụ lợi ích chiến lược, trung tâm của các liên kết kinh tế mới, đồng thời là trọng điểm của cạnh tranh nước lớn. Trong đó, cấu trúc khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương sẽ định hình rõ nét hơn, phản ánh thực tế địa - chiến lược, địa - kinh tế mới tại khu vực. Cục diện “lưỡng siêu, đa cường” trong khu vực với vai trò chủ đạo của Trung Quốc và Mỹ sẽ ngày càng rõ. Hai nước sẽ đẩy mạnh triển khai các chiến lược và các sáng kiến lớn, như Chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương (IPS), Sáng kiến “Đối tác về kết cấu hạ tầng và đầu tư toàn cầu” (PGII) của Mỹ; Sáng kiến “Vành đai, Con đường” (BRI), Sáng kiến An ninh toàn cầu (GSI) của Trung Quốc; tăng cường tập hợp lực lượng qua các cơ chế, như Nhóm QUAD, Liên minh hợp tác an ninh ba bên Mỹ - Anh - Ô-xtrây-li-a (AUKUS), Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO), Nhóm Bạn bè về Sáng kiến Phát triển toàn cầu (GDI)..., đồng thời tiếp tục lôi kéo các nước, nhất là Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), để kiềm chế và cạnh tranh ảnh hưởng lẫn nhau ở khu vực.

ASEAN sẽ tiếp tục đẩy mạnh xây dựng Cộng đồng, vươn lên trở thành nền kinh tế lớn thứ tư thế giới từ vị trí thứ sáu hiện nay, tuy nhiên sẽ gặp nhiều thách thức từ cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn, sự hình thành các tập hợp lực lượng mới và các vấn đề nội bộ của ASEAN. Trong bối cảnh đó, có thể ASEAN sẽ phải điều chỉnh hoặc linh hoạt trong việc áp dụng các nguyên tắc hiện có để duy trì giá trị chiến lược và vai trò trung tâm. Khu vực tiểu vùng sông Mê Công ngày càng thu hút sự quan tâm của các nước, có thể trở thành trọng điểm mới của cạnh tranh nước lớn.